Een Oostblokker tussen wanhoop en harmonie
3 november 2011, Vredenburg Leeuwenbergh, Utrecht
Het Weinbergfestival gaat door, met opnieuw drie van zijn strijkkwartetten.
In het spoor van Sjostakovitsj vonden veel Oostblokkers hun weg naar de westerse lessenaars. Componisten die we vroeger marginaal vonden – ze moesten toch maar doen wat de staat voorschreef – werden nu ineens zeer serieus genomen. De combinatie van treurig-ironische muziek in behapbare vorm deed het goed bij het concertpubliek. Er bleek zoiets te bestaan als een typische Sovjetstijl, en hele en halve kenners raakten er niet over uitgepraat.
Hier horen we twee kwartetten uit zijn middelperiode – de jaren zestig – en een laat kwartet. In de jaren zestig was Weinberg bijzonder productief. De twee kwartetten die we hier horen vullen elkaar op verschillende manieren aan. Het Elfde strijkkwartet uit 1966 staat in majeur, maar brengt totaal niet de vrolijke muziek die je daarmee associeert. Vanaf het begin klinkt het werk problematisch, in de traditie van Sjostakovitsj. Het is de muziek die vaak wordt opgevat als een stil protest: een klassieke vorm, een optimistisch slot, maar onderhuis voel je het verdriet. Anderzijds: waartegen protesteerde Weinberg dan? Anno 1966 was Brezjnev aan de macht, Russen hebben dat bepaald niet als de vervelendste episode uit de Sovjettijd ervaren. De vraag blijft open…
Het Negende strijkkwartet staat in de zeer smartelijke toonsoort fis-klein. We zijn op alles voorbereid. Maar kijk: hier is het omgekeerd. Een energiek en relatief ongecompliceerd deel werkt op ons ritmegevoel en we durven het haast niet te zeggen, maar het maakt ons blij!
Met het Zeventiende strijkkwartet – Weinbergs laatste – zitten we dik in de jaren tachtig. De bruine en rode terreur waarvoor Weinberg als jongeman moest vrezen zijn een verre herinnering. In het glasnost-tijdperk had hij een andere zorg: zijn gezondheid. Het werk draagt geen toonsoort meer. We zitten qua stijl dichtbij de avant-garde begin twintigste eeuw – dissonant, bijna doorlopend modulerend maar altijd met een latente tonale basis. Het is expressieve muziek, maar wat de componist wil uitdrukken blijft een raadsel.
