Zephyr Kwartet – Before the universe was born

Moderne en hedendaagse muziek blijft voor veel mensen een gesloten boek. De grote crux daarbij is dat het eigenlijk meerdere boeken zijn, of dat het boek meerdere sloten heeft. Er is niet één moderne stijl waar je aan gewend kunt raken; elke componist heeft zijn eigen stijl en de verschillende richtingen kunnen totaal andere benaderingen en klankwerelden hebben.

De drie componisten op dit programma, ten tijde van de uitvoering alle drie nog in leven, hebben in elk geval zeer verschillende stijlen. De geboren Roemeen en genaturaliseerde Fransman Horațiu Rădulescu (1942-2008) heeft altijd al een beetje op een eilandje gestaan. Net als zijn nieuwe landgenoten Tristan Murail, Gérard Grisey en Kaija Saariaho nam hij de natuurlijke boventoonreeks als uitgangspunt. Een typisch Franse praktijk die men ‘spectralisme’ is gaan noemen. Maar waar de andere spectralisten met welluidende, goed te behappen bouwsels kwamen, ging Rădulescu voor de extremen van het systeem: boventonen ver boven de 20e werden tegen elkaar uitgespeeld, zodat het muzikale betoog zich op het niveau van microtonen ging afspelen. Met minutieus gestemde strijkers worden de ruw klinkende maar delicaat gebouwde composities ontvouwen. Het Strijkkwartet nr. 5 draagt als titel ‘Before the universe was born’. Het is niet moeilijk om hierbij te denken aan de chaos, aan de elementen die door een schepper nog op hun plaats moeten worden gezet. Een schone taak voor de componist. Het kwartet begint in de ijle hoogten, maar krijgt geleidelijk aan meer voeten aan de grond.

De Italiaan Salvatore Sciarrino (*1947) is ook geen componist voor beginners. Toch lijkt zijn stijl niet op die van Rădulescu. Het is Sciarrino niet te doen om bouwsels met boventonen. Nee, Sciarrino gaat het vooral de losse fragmenten. Dat is ook duidelijk te horen: in zijn muziek wisselen korte muziekuitbarstingen, duidelijk afgescheiden door rusten, elkaar steeds af. Zijn manier van werken wordt wel ‘pointillistisch’ genoemd. Net als bij de schilderstijl met die naam moet je even uitzoomen om het geheel te zien. De fragmenten volgen elkaar vaak onvoorspelbaar op, maar wie goed luistert hoort er toch een doorlopend betoog in. Met zijn Zes capriccio’s voor viool solo – we horen er nu drie van – verwijst Sciarrino zonder twijfel naar de virtuoze werken van zijn landgenoot Paganini.

Thomas Adès (*1971) is het buitenbeentje op dit programma. Om te beginnen is hij een Gen X’er, en daarmee een stuk jonger dan de andere twee. Ten tweede komt hij uit Engeland, een land met een totaal andere traditie. Op het moment dat het Europese continent en de VS vol inzetten op avant-garde, componeerden de Britten nog overwegend tonaal. Toen in het buitenland het modernisme weer op zijn retour ging, stonden er in Groot-Brittannië juist componisten op die met het verleden wilden breken. Adès heeft vanaf het begin tussen die extremen een weg moeten zoeken. Zijn stijl is modern, maar tegelijk verre van radicaal. Tonale klankwerelden en traditionele genres worden niet geschuwd; de componist kiest gewoon de middelen die hij nodig heeft. En blijkbaar hebben meer mensen dit nodig, want al in de jaren negentig was Adès er buitengewoon succesvol mee. Ten tijde van dit concert was hij, amper vijfendertig, al dé levende Britse componist. Reden om vol aandacht te luisteren naar zijn vroege strijkkwartet Arcadania.