Bijdetijds

Regelmatig kom je zijn naam tegen: Dick Raaijmakers (1930-2013) wordt steevast genoemd als een van de pioniers van de elektronische muziek in Nederland. Iedere Nederlander met een smaak voor luidsprekermuziek weet het. Ja, die Raaijmakers in het Philipslab, daar hebben we een hoop aan te danken!

Maar zijn muziek hoor je minder vaak. Op een enkel stukje na dan. Zijn vroege compositie Pianoforte hebben we afgelopen april alleen al twee keer gedraaid! Dat doen we nu dus een keertje niet. We concentreren ons nu op zijn minder bekende werk, dat een aantal zeer verschillende composities met zeer verschillende doelen en ideeën omvat.

Tussen 1964 en 1967 schrijft en realiseert Raaijmakers zijn Vijf canons. Vijf composities voor geluidsband die qua strengheid zijn collega’s ver achter zich laten. Het grondidee is bij hem een tijdinterval tussen twee toonloze tikjes. Op verschillende manieren worden die tot toonbouwsels omgevormd. Soms verdichten de impulsen zich voor het oor tot tonen (conform wat Stockhausen schreef in zijn essay “Wie die Zeit vergeht”), maar meestal hoor je toch vooral die tikjes – harder en zachter, ijler en dichter. “Muizenmuziek” noemde iemand het, geluid van muizen die ergens doorheen knagen. Gortdroog, maar tegelijk puurder dan puur. Alleen in de vijfde canon neemt de componist een andere afslag. Daar neemt hij ineens een niet-uitgebrachte grammofoonplaat van Édith Piaf als basis! Die slingerde ergens in de Philips-gebouwen ook wel rond… We horen nu deze Canon nr. 5 super “Dis-moi” naast de strenge Canon nr. 1.

Dick Raaijmakers heeft niet zijn hele carrière kunst-om-de-kunst gemaakt. In de jaren zestig maakte hij drie soundtracks bij industriële promotiefilms. De eerste was voor Philips zelf: Mechanical motions begeleidt een korte film over de productie van beeldbuizen. Sidmar gaat over de staalindustrie. De interpretatie kunnen we best aan de luisteraar overlaten, want de geluidseffecten zijn bedoeld om tot een breed publiek te spreken.

Haaks op deze toegepaste kunst staat Raaijmakers’ conceptuele werk. Ook dat begon al in de jaren zestig, en gaandeweg werd het steeds meer de hoofdzaak van zijn oeuvre. Steeds minder ging het om het maken van muziekstukken met kop en staart en steeds meer ging het om het idee erachter. Niet het klinkend resultaat staat centraal, maar het maakproces of de middelen.

Erg droog van klank, maar erg grappig van concept is Ping-pong uit 1983. Hiervoor liet Raaijmakers twee van zijn collega’s, Louis Andriessen en Cornelis de Bondt, tegen elkaar tafeltennissen. Op beide badjes had hij een microfoon aangesloten. Het badje van De Bondt klinkt een halve toon hoger dan dat van Andriessen, zodat we kunnen horen wie wat doet. Om het stuk een beetje muzikale waarde mee te geven, schuiven de pings en pongs op minimal-achtige wijze in elkaar, waardoor er canon-achtige effecten ontstaan. Het hoofdidee achter Ping-pong is de verdeling die er volgens Raaijmakers bestaat tussen “voor-achtermuziek” en “links-rechtsmuziek”. In “voor-achtermuziek”, bijvoorbeeld de romantische muziek, wordt diepgang gesuggereerd, bij “links-rechtsmuziek” staan de muzikale elementen als het ware naast elkaar. Andriessen en De Bondt zijn typische componisten van dat laatste.

Ook voor Der Fall Leiermann baseerde Raaijmakers zich op de muziek van een vakbroeder, maar nu een reeds lang overleden collega: Franz Schubert. Op een film (die we natuurlijk op de radio niet zien) kijken we hoe de dood Schubert achterna zit in de gedaante van diens lied “Der Leiermann” – in zwaar vervormde gedaante. Later horen we ook nog een troepje brallende jongemannen. Zij zijn alles wat Schubert niet is: gezond, succesvol, sociaal, luidruchtig en gevoelloos. Daarna horen we interpolaties uit Luciano Berio’s completering van Schuberts Tiende symfonie. De noten van Berio zijn ook conceptueel: hij wilde, door Schuberts aanzet met moderne stijlmiddelen te voltooien, laten zien dat je helemaal niet aan de onvoltooide partituren van dode componisten moet zitten. Raaijmakers is het duidelijk met hem eens.

Een constante in Raaijmakers’ conceptuele werk is het wantrouwen tegen techniek, en dan vooral tegen muziek makende machines. Klinkt gek voor een pionier in de elektronische muziek, nietwaar? Toch lijkt Raaijmakers steeds meer tot het inzicht te komen dat het gewoon niet kán, zo gemakkelijk en zo hard geluid met zo weinig moeite. Muziek hoort door mensen te worden gemaakt, honderd decibel mag niet met één druk op de knop uit een box komen!

Dus pakt Raaijmakers de techniek terug. In Flux uit 1967 sluit hij een geluidsbox op zichzelf aan. De feedback die dat produceert vormt het muziekstuk. Uiterst conceptueel, al was het maar omdat de componist niet controleert wat er in het muziekstuk klinkt. In Intona uit 1991 (of 1992) doet Raaijmakers het nog even wat radicaler. Twaalf microfoons worden er op het toneel gehaald, en alle twaalf moeten ze eraan. De ene wordt verbrand, de andere wordt gekookt, de volgende wordt verpletterd of doorgezaagd … het kan niet gek genoeg! De geluiden die deze microfoons nog even maken voordat ze begrijpelijkerwijs uitvallen vormen de ‘muziek’.

Zulke performances laten een hoop vragen open. Als boxen en microfoons niet deugen, wat wil de componist dan wel? Terug naar de piano en de viool gaat hij ook niet… Die vragen laat hij aan ons, of aan andere componisten.Zo radicaal als vandaag zullen we Bijdetijds niet vaak terugvinden. De meeste mensen hebben toch liever muziek met handen en voeten, stukken waarnaar je fatsoenlijk kunst luisteren. Wie echter nu pas de smaak te pakken heeft, kan de hele performance van Intona ook op YouTube bekijken.

Afspeellijst

1. Canon 1 (super augere)
2. Canon 5 (super “Dis-moi”)
3. Mechanical motions
4. Sidmar
5. Der Fall Leiermann
6. Ping-pong
7. Flux
8. Intona

Alles van Dick Raaijmakers.