DoelenKwartet: Constructie als kunst

Wat hebben Bach en Boulez gemeen? De verschillen zijn duidelijk. Bach volgt een hoorbare orde, waarin alles cerebraal maar ook harmonisch klinkt en naar een logische climax en een even logisch slot komt. Boulez klinkt de meeste luisteraars als abracadabra in de oren: dit lijkt nergens heen te gaan.

Schijn bedriegt uiteraard. Juist bij Boulez zijn de noten zozeer georganiseerd dat het nauwelijks meer strakker kan. Serialisme heet deze stijl: alles in de muziek wordt afgeleid van één enkele reeks. Daarin lijkt hij heel veel op Bach. Allebei geloven ze dat er een duidelijk, in concrete wiskundige regels te vatten systeem achter de muziek zit, dat een componist moet volgen om het gewenste resultaat te krijgen. Ze maken apollinische muziek. Bach is zelden apollinischer dan in zijn late meesterwerk Das musikalische Opfer. Een thema dat de muzikale koning Frederik hem opgaf wordt uitgewerkt tot een veelzijdige verzameling canons (waaronder twee raadselcanons), fuga’s (die Bach om een onbekende reden in dit werk ‘ricercares’ noemt) en een triosonate. Hier wordt een strijktrio ingezet om die werken te spelen – ook het zesstemmige ricercare. Dat levert nog weleens problemen op; arrangeur Peter-Jan Wagemans spreekt daarom van een ‘ricercare à 5,5’.

Béla Bartók en György Kurtág nemen het tweede deel van het concert voor hun rekening. Kurtág behoort tot dezelfde generatie als Boulez maar is minder radicaal. Dat we met zeer moderne muziek te maken hebben wordt meteen duidelijk, maar anders dan bij Boulez schijnt er bij Kurtág meteen iets menselijks door de noten, iets waar je als luisteraar grip op krijgt. Zijn oudere landgenoot Bartók heeft zich nooit met reeksentechnieken beziggehouden. Zijn muziek kenmerkt zich juist door een sterk voelbaar ritme en melodieën met hun wortels in de Hongaarse volksliedjes. Maar in zijn strijkkwartetten is Bartók apollinischer dan normaal. Hij richt zich minder op volksliedjes en meer op de architectuur. Hij zorgt voor een grote vorm, waarbij het laatste deel het eerste weer in herinnering roept en de drie binnendelen ook een logische structuur vormen. De noten worden gegroepeerd in alle soorten toonladders en tooncellen. Kortom: ook Bartók bouwt zijn muziek op volgens een cerebraal plan en niet vanuit de onderbuik. En toch – toch is het resultaat ritmisch en sprekend.