The Three Ladies of Ferrara

Luzzasco Luzzaschi was componist en organist aan het hof van de familie Este in Ferrara. Weinig van zijn muziek voor klavecimbel, zoals toccata’s en andere vormen, is bewaard gebleven, maar zijn invloed is waarschijnlijk groot geweest, zoals blijkt uit zijn positie als de leraar van Frescobaldi. Zijn vocale muziek is zeer opmerkelijk en is overwegend geschreven voor combinaties van één tot drie sopranen met een instrumentale basstem. Hij was een van de eerste componisten die gedetailleerde vocale ornamenten uitschreef. De grote Carlo Gesualdo werd sterk door hem beïnvloed tijdens zijn verblijf aan het hof van Ferrara.

Het Concerto delle Donne was een groep beroepszangeressen aan het hof van Ferrara in de late renaissance, die beroemd waren vanwege hun technische en artistieke virtuositeit. Het ensemble werd in 1580 opgericht door Alfonso II, Hertog van Ferrara en bleef optreden tot het hof in 1597 ontbonden werd. Het ensemble was oorspronkelijk een amateurgroep van hooggeplaatste hovelingen die voor elkaar optraden in het kader van de ‘Musica Secreta’ van de hertog. Dit was een serie kamermuziekconcerten voor een uitgelezen publiek.

Het ensemble ontwikkelde zich tot een groep beroepsmusici die geheel uit vrouwen bestond, wiens karakteristieke, rijk versierde zangstijl aanzien bracht aan Ferrara en die componisten uit die tijd, zoals Luzzaschi, Gesualdo, de Wert en Monteverdi, inspireerde. De vrouwen traden zes uur per dag op en zongen hun eigen bloemrijke repertoire uit het hoofd of lazen partituren en namen deel in ‘balletti’ als zangeressen en danseressen. Zij ontvingen een salaris en andere bonussen, zoals een bruidschat en een appartement in het paleis van de hertog.

De grootste vernieuwing van het Concerto delle Donne was de toevoeging van versieringen in de hoge stemmen, de zgn. ‘diminuties’ (melodieuze verdeling van lange noten), voor één zangstem met instrumentale begeleiding tot twee of drie stemmen die tegelijk verschillende diminuties zongen. Diminuties werden traditioneel geïmproviseerd tijdens het optreden. Om echter hun stemmen beter samen te laten klinken, bewerkten zij en repeteerden zij de muziek van tevoren, waardoor deze improvisaties zich ontwikkelden tot hoog ontwikkelde muzikale vormen. Het kan zijn dat de zangeressen in hun solo repertoire nog de meer traditionele praktijk gebruikten van geïmproviseerde versieringen.

Barbara Strozzi was één van de laatste componisten die op deze manier optrad, maar rond het midden van de zeventiende eeuw werd dit als ouderwets gezien. Het Concerto delle Donne was een revolutionaire muzikale instelling die ertoe bijdroeg dat er verandering kwam in de rol van vrouwen in de muziek; het succes ervan haalde vrouwen vanuit totale onbekendheid naar de hoogste treden van het vak. Vrouwen werden in alle openheid naar het hof gebracht om opgeleid te worden tot beroepsmusici, zodat zij een levensvatbare carrière konden opbouwen, onafhankelijk van hun echtgenoot of vader. Andere vrouwenensembles, die geïnspireerd waren door het Concerto delle Donne, hadden tot gevolg dat meer vrouwen werden aangesteld als beroepszangeres en dat er méér repertoire voor hen ontstond.