Visionaire buitenstaanders

Aleksandr Skrjabin (1871-1915) was een pianist-componist in de beste Russische traditie. Hij werd internationaal gewaardeerd, gevierd zelfs, om zijn werken in de geest van Chopin. Maar midden in zijn carrière nam hij de bocht. Onder invloed van de theosofie ging hij ineens radicale muziek met een intens esoterisch karakter schrijven.

Skrjabin raakte bezeten van vernietiging en vernieuwing. We voelen de invloed van het defaitistische sentiment dat er onder de Russische elite heerste – ons land is niet meer van deze tijd, vandaag of morgen stort het in – maar vooral van zijn eigen gekte. In zijn laatste jaren werkte hij aan wat een cyclus van zeven dagvullende schouwspelen met voorspel moest worden, het ‘Eindmysterie’. Heel het publiek moest aan die compositie meedoen, en aan het eind – daar was Skrjabin van overtuigd – zou de wereld vergaan.

Ondanks die bizarre megalomane waanideeën schreef Skrjabin ook in zijn late jaren nog korte stukken voor een enkele piano. We horen zogenaamde poèmes, preludes en dansen. Op het eind horen we Vers la flamme, een stuk waar Skrjabins obsessie met vuur en vernietiging uit spreekt.

Skrjabin strief in 1915; de revolutie – het langverbeide einde van zijn eigen tijdperk – kon hij niet meer meemaken. Galina Oestvolskaja (1919-2006) was van na de revolutie. Zij kwam als componiste kijken in de Stalintijd, een tijd van antirevolutionair sentiment in de kunst. De tijd ook van Sjostakovitsj, haar leermeester en mogelijke minnaar over wie ze nooit wilde spreken. Ze groeide op met zijn stijl, maar deed daarna wat ze wilde – in een tijd waarin de staat zich nog steeds intensief met kunst bemoeide. Haar muziek werd steeds minder melodisch en steeds meer gericht op rauwe, directe expressie. Niet voor niets werd ze ‘de vrouw met de hamer’ genoemd. Wie haar Vijfde pianosonate hoort, snapt wel waarom.